تاریخ‏ طبری‏ (16ج) زرکوب‏ / تاریخ‏ الرسل‏ و الملوک‏

«تاریخ الرسل و الملوک» یا «تاریخ طبری» یکی از برجسته‌ترین و کهن‌ترین منابع تاریخی جهان اسلام است که روایت تاریخ از آغاز خلقت تا سال ۳۰۲ هجری را دربر می‌گیرد. این اثر از نخستین کوشش‌های منسجم برای تدوین تاریخ عمومی به‌شمار می‌آید و در کنار کتاب‌هایی مانند مروج‌الذهب مسعودی و الکامل فی التاریخ ابن اثیر، یکی از پایه‌های اصلی تاریخ‌نگاری اسلامی محسوب می‌شود. «محمد بن جریر طبری» مفسّر، محدّث و مورّخ بزرگ ایرانی‌تبار، این اثر را با اتکا به روش نقل روایت (اسناد) و گردآوری روایات گوناگون از راویان مختلف تدوین کرده است.

این کتاب از نظر ساختاری، روایی است و وقایع را به ترتیب زمانی بیان می‌کند. از آفرینش و داستان پیامبران آغاز می‌شود، سپس به پادشاهان باستانی، ایران پیش از اسلام، ظهور اسلام، خلافت‌ها و حوادث دوران عباسی می‌پردازد. روش طبری، تاریخ‌نگاری نقلی (روایت‌محور) است؛ یعنی او اغلب بدون داوری شخصی، روایت‌های مختلف را نقل می‌کند و گاه تضادها را نیز به همان صورت باقی می‌گذارد. این شیوه از یک‌سو از لحاظ حفظ امانت در نقل مزیت دارد و از سوی دیگر، به‌علت انباشت روایت‌های متعارض و گاه غیرمستند، کاستی‌هایی به همراه آورده است.  

طبری دامنه‌ای بسیار وسیع از تاریخ را پوشش می‌دهد؛ از اسطوره‌ها و انبیا گرفته تا وقایع دقیق دوران خلفا و عباسیان. بسیاری از روایت‌ها و متون کهن که از میان رفته‌اند، تنها از طریق تاریخ طبری به ما رسیده‌اند. او در واقع پلی میان سنت شفاهی و مکتوب است. هرچند نمی‌توان از تعصبات مذهبی زمانه‌اش چشم پوشید، طبری در مقایسه با بسیاری از مورخان هم‌عصرش، کوشش کرده از داوری‌های تند بپرهیزد و اقوال مختلف را کنار هم بیاورد. زبان عربی طبری فصیح، روشن و در عین حال ساده است. روایت او نوعی جذابیت ادبی دارد که خواننده را با خود همراه می‌سازد. با این‌وجود، طبری کمتر به تحلیل علت‌ها، زمینه‌ها و نتایج تاریخی می‌پردازد و بیشتر به نقل اقوال بسنده می‌کند. روایت‌های متضاد را بی‌آن‌که ارزیابی تاریخی دقیقی انجام دهد، کنار هم می‌نشاند. این امر خواننده را در تشخیص واقعیت دچار دشواری می‌کند. بخش‌های آغازین کتاب به‌شدت آمیخته با قصص انبیا و اسطوره‌های رایج در جهان اسلام و ایران باستان است، که مرز تاریخ و اسطوره را مبهم می‌سازد. اگرچه طبری ایرانی بود، اما منابع ایرانی و غیر اسلامی در کار او کم‌رنگ است؛ این امر باعث شده بخش‌های مربوط به ایران پیش از اسلام ناقص یا از دیدگاه اسلامی بازسازی شود.

 تاریخ طبری تأثیر عظیمی بر تاریخ‌نگاری اسلامی و حتی اروپایی داشته است. کتاب‌های متعددی از جمله الکامل فی التاریخ ابن اثیر، روضه‌الصفا و تاریخ بیهقی در ساختار و سبک از آن الهام گرفته‌اند. در سده‌های بعد، ترجمه‌ها و تلخیص‌های متعددی از آن صورت گرفت؛ از جمله ترجمه فارسی معروف «تاریخ بلعمی» که خود اثری مستقل و ارزشمند به‌شمار می‌رود.

تاریخ طبری» را می‌توان ستون فقرات تاریخ‌نگاری اسلامی دانست: کتابی عظیم، دقیق در نقل، اما محدود در تحلیل؛ اثری که نه‌تنها تاریخ، بلکه ذهنیت و شیوه روایت انسان قرن سوم هجری را منعکس می‌کند و بدون آن، شناخت تاریخ صدر اسلام و ایران ممکن نیست.